Eliezer Ben-Yehuda Nasbikin!
Vejînerê Zimanê Îbranî û Çavkaniyek Îlhamê ji bo Parastina Zimanê Kurdî
Eliezer Ben-Yehuda, bi navê xwe yê eslî Eliezer Yitzhak Perlman, kesayetiyekî dîrokî ye ku bi xebatên xwe yên ji bo vejandina zimanê Îbranî wekî zimanekî rojane di dîroka modern de cihê xwe girtiye.
Jiyana Ben-Yehuda û xebatên wî ne tenê ji bo neteweya Cihû, lê belê ji bo hemû neteweyên ku dixwazin zimanê xwe yê qedîm biparêzin û zindî bikin, bûye mînakekî zindî.
Ev nivîs dê bi kurtasî jiyana Ben-Yehuda, xebatên wî yên li ser zimanê Îbranî û girîngiya van xebatan ji bo parastina zimanê Kurdî binirxîne.
Eliezer Ben-Yehuda, di 7ê Çileya 1858an de li gundê Luzhkî yê Belarûsê (wê demê di bin destê Împaratoriya Rûsyayê de bû) ji dayik bû. Di zarokatiya xwe de, wekî gelek zarokên Cihûyên Ewropaya Rojhilat, di “heder”ê (dibistana olî ya Cihûyan) de perwerdeya Îbranî, Tora û Talmudê wergirt. Lê belê, di ciwaniya xwe de, bi bandora Haskalayê (Teşwîqa Cihûyan) ber bi xwendina zanistî û sekuler ve çû.
Piştî xwendina li Parîsê, li Zanîngeha Sorbonneyê, wî bawerî bi wê yekê anî ku zimanê Îbranî dikare bibe amûrek ji bo yekkirina neteweya Cihû û avakirina dewleteke neteweyî.
Di sala 1881ê de, Ben-Yehuda koçî warê bav û kalan kir, ku wê demê di bin desthilata Împaratoriya Osmanî de bû û li Orşelîmê bi cih bû.
Ben-Yehuda, bi armanca vegerandina Îbraniyê wekî zimanekî rojane dest bi xebatan kir, ji ber ku wê demê Îbranî tenê di nivîsên olî û îbadetan de dihat bikaranîn. Wî malbata xwe wekî laboratûwarekê ji bo vê armancê bikar anî; kurê wî Ben-Zion bû yekem kesê ku di demên modern de bi Îbraniyê wekî zimanê dayikê mezin bû.
Ben-Yehuda, bi xebatên xwe yên sîstematîk zimanê Îbranî ji nû ve zindî kir. Hin xebatên wî yên sereke ev in:
Ferhenga Ben-Yehuda: Wî ferhenga yekem a Îbraniya nûjen amade kir, ku tê de peyvên kevn ên Îbranî û peyvên nû yên ji zimanên Samî (wekî Erebî û Aramî) hatine wergirtin cih digirin. Ev ferheng bû bingeha standardîzasyona Îbraniya nûjen.
Damezrandina Komîteya Zimanê Îbranî: Wî Komîteya Zimanê Îbranî (Va’ad HaLashon) ava kir, ku paşê bû Akademiya Zimanê Îbranî. Ev sazî ji bo çêkirina peyvên nû û standardkirina ziman roleke girîng lîst.
Weşana Rojnameyan: Ben-Yehuda, rojnameyên Îbranî yên wekî HaZvi û HaOr weşand, ku bûn platformên girîng ji bo belavkirina Îbraniya nûjen. Lê belê, van rojnameyan carcaran ji ber nerazîbûna Cihûyên ultra-ortodoks, ku Îbraniyê wekî zimanekî pîroz didîtin, hatin girtin.
Perwerdehiya bi Îbranî: Wî li dibistanan perwerdehiya bi Îbranî teşwîq kir, ku ev yek bû gaveke girîng ji bo pejirandina ziman di nav civakê de.
Her çend hin peyvên wî, mîna “badura” ji bo tomatîsê, nehatin qebûlkirin, lê gelek peyvên nû yên ku wî çêkirin îro jî di Îbraniya nûjen de tên bikaranîn. Xebatên wî di sala 1922yan de, dema ku Îngilîzan Îbranî wekî zimanê fermî yê Cihûyên Filistînê nas kirin, bi serkeftinê hatin xelatkirin.
Xebatên Eliezer Ben-Yehuda ji bo parastina zimanê Kurdî û gelek zimanên din ên ku di xetereya wendabûnê de ne, çavkaniyeke mezin a îlhamê ne. Mîna Îbraniyê, ku berî xebatên Ben-Yehuda tenê di çarçoveyeke olî an nivîskî de dihat bikaranîn, zimanê Kurdî jî di gelek qadan de di bin fişarê de ye û hewceyê xebatên sîstematîk e ji bo ku wekî zimanekî rojane û nûjen bê parastin. Hin dersên girîng ên ku ji xebatên Ben-Yehuda dikarin ji bo zimanê Kurdî werin wergirtin ev in. Standardîzasyon û Ferhengsazî: Çêkirina ferhengên yekgirtî ji bo zimanê Kurdî, ku tê de hem peyvên kevn ên Kurdî û hem jî peyvên nû yên ji bo têgehên modern hatine çêkirin, girîng e. Mîna ferhenga Ben-Yehuda, ferhengên Kurdî jî dikarin bibin bingeha yekbûna zimanî.
Bikaranîna Ziman di Jiyana Rojane de: Ben-Yehuda bi karanîna Îbraniyê di malbata xwe de dest pê kir. Bi heman awayî, teşwîqkirina bikaranîna zimanê Kurdî di malbat, dibistan û jiyana rojane de dikare zindîbûna zimanê xurt bike.
Perwerdehî û Çapemenî: Perwerdehiya bi zimanê Kurdî û weşana rojname, kovar û pirtûkên bi Kurdî dikare bibe amûrek ji bo belavkirina ziman. Rojnameyên Ben-Yehuda (HaZvi û HaOr) mînakek in ku çapemenî çawa dikare zimanê neteweyî geş bike.
Damezrandina Saziyan: Mîna Komîteya Zimanê Îbranî, saziyên ku li ser standardîzasyon û pêşvebirina zimanê Kurdî bixebitin, dikarin bibin bingeha parastina ziman. Akademiyeke Zimanê Kurdî dikare di vî warî de roleke sereke bilîze.
Têkoşîna li Dijî Berxwedanan: Ben-Yehuda, li hemberî berxwedana Cihûyên ultra-ortodoks rawestiya. Bi heman awayî, ji bo parastina zimanê Kurdî, divê li hemberî fişarên siyasî, çandî û civakî têkoşîn bê kirin.
Eliezer Ben-Yehuda, bi xebatên xwe yên bêhempa Îbranî ji zimanekî pîroz û qedîm veguherand zimanekî nûjen û neteweyî, ku îro bi milyonan kes li cîhanê bi wî diaxivin mînakek girîng e. Jiyana Ben-Yehuda û xebatên wî nîşan didin ku ziman ne tenê amûrek e ji bo ragihandinê, lê belê semboleke girîng a nasnameya neteweyî ye.
Ji bo Kurdan, ku zimanê wan di bin gefên cihê de ye, xebatên Ben-Yehuda mînakekî zindî ne ku bi ked, biryardarî û xebatên sîstematîk, zimanek dikare ji nû ve zindî bibe û bibe bingeha yekbûna milî.
Bi rastî, xebatên Eliezer Ben-Yehuda mînakeke bêhempa ye ji bo parastina zimanên di xetereyê de, wekî zimanê Kurdî. Hişmendî û biryardariya wî nîşan dide ku bi ked û xebateke sîstematîk, zimanek dikare ji nû ve zindî bibe.
Ji bo parastina zimanê Kurdî, divê em ji vê mîrateya Ben-Yehuda îlhamê bigirin û bi heman biryardariyê bixebitin.
Çavkanî:
Wikipedia, “Eliezer Ben-Yehuda”
My Jewish Learning, “Eliezer Ben-Yehuda and the Making of Modern Hebrew”
Hebrewversity, “Eliezer Ben-Yehuda and the Revival of the Hebrew Language”
JewAge, “Eliezer Ben-Yehuda – Biography”
NJOP, “Eliezer Ben Yehuda, the Father of Modern Hebrew”
