Rêberê Mezin ê Serxwebûna Netewe ya Kurd: General Êhsan Nûrî Paşa

îhsan nûrî paşa-darka-mazi-info

Îro salvegera 47ê ya şehadeta Êhsan Nûrî Paşa ye, Êhsan Nûrî Paşa di sala 1892 an de li Bedlîsê ji dayik bû. Ew kurê Elî Qulî, yek ji pêşengên Eşîra cibran a Kurd e. Wî xwendina xweya seretayî li Bidlîsê, û paşê jî lîseya leşkerî ya Erzincanê, ku Osmanîyan ji bo zarokên serokên eşîrên  ava kiribû, bi serfirazî qedand. Dûv re, wî di 1908 an de li Stenbolê Akademiya Leşkerî xwendina xwe domand. Wî di sala 1910 an de, di 17 saliya xwe de, wekî fermande kadet qedand. Ew tevlî arteşa Osmanî bû, di nav hezaran xwendekar de pileya yekem a bi pileya efserî di rêza 27 an de girt.

Pêvajoya wezîfa xwe ya yekem di nava leşkerên ku ji bo tepisandina tevgerên neteweperest ên li dijî Osmaniyan hatine şandin pêk anî. Ew wekî fermandarekî serfiraz li Balkan û Yemenê erka xweya yekem pêk tîne. Piştî demekî kurt şerê cîhanî yê yekem destpê dike û ew dijî rûsiya di cepheya rojhilat de şer dike. Ew di pevçûna Norman de bi giranî birîndar dibe. Wî ji bo dermankirinê dişînin bajarê Erzincanê. Ji ber şert û mercên demsalî ew di bin xeteriya cemedê de ye û tiliyên wî di sermayê de dişewitin. Piştî dermankirina wî, ew di Artêşa 9 an de tê wezîfedarkirin.

General Ihsan Nûrî Paşa û sozên vala yên Kemalîstan

Piştî bidawîbûna şerê Cîhanê yê yekem ew vedigere Stenbolê. Wî li Stenbolê bi rêxistinkirina hevalên xweyên kevn li dijî hikumeta Ferit Paşa serî hilda. Ew bo sedemek ku pêvajoya hilweşîna hikûmeta Ferit Paşa dest pê bike. Ew di warê leşkerî de jî karê xwe didomîne. Ev serhildana Êhsan Nûrî Paşa ji hêla ittihat-terakkî ve bêpar namîne û wan pê re têkilî danî. bi sozên vala yên Kemalîstan: “Em ne li dijî mafên gelê Kurd in. Em dixwazin bi nûnerên Kurdan re bicivin û daxwazên wan qebûl bikin. Ev têkoşîn têkoşîna azadiyê ya gelên Kurd û Tirk e. Ji gelên Kurd û Tirk ên TBMM meclîs dicive”. Lêbelê, di demek nêz de dê were fam kirin ku ev soz vala ne û Êhsan Nûrî Paşa bêtir bi rêxistinên Kurdan re eleqedar dibe.

Têkiliya wî ya rêxistinî bi Cemîyeta Kurd teali re heye ku di sala 1918 de bi serokatiya Seyit Abdulqadir Geylani hatî damezrandin. Ew ramanên xwe yên neteweyî-siyasî bi nivîsandina gotaran ji bo rojnameya JÎN, ku ya cemîyetî Kurd teali ye, diweşîne. Gotara wî ya bi navê “Prensîbên Wilson û Kurd” pozîsyona wî ya di artêşê de dixe rewşek bi guman. Lêbelê, Êhsan Nûrî Paşa ji van karan paşde venagere. Lêkolînerên siyasî û ronakbîrên kurd ên li Stenbolê, bi serhildana Koçgirî re riya xwe ber bi Kurdistanê ve bir. Bi radîkalîzekirina helwesta Kemalîstan a li hember Kurdan re tevgerên siyasî yên Kurd ên lagal û aştîxwaz pîvan guhertin. Êdî Serdema tevgerên radîkal û illagal dest pê kiriye.

Nêzîkatî û zextên înkarker ên ku bi ragihandina Komarê re hatin, bûn sedem ku Kurd rêbazên têkoşînê yên radîkaltir hilbijêrin. Di 1923 an de li Erziromê, Xalît Cibran, Yusuf Ziya Bey, Hacî Musa mutki û hwd. Di bin serokatiya serokên Kurd de, rêxistina Azadî bi neqanûnî hate damezrandin. Rêxistin di demek kurt de bû hêlîna hemû aliyên netewperewerên Kurd ên ku ji Kemalîstan bêhêvî bûne. Li hemî parêzgehên kurda liqên vê rêxistinê hatin vekirin. Rêxistina Azadî; Berevajî rêbazên nerm û aştiyane yên Teali Cemiyeti ya Kurd, şerê çekdarî bingeh girt û azadkirina Kurdan armanc kir.

“Ez dixwazim ji bo azadiya gelê Kurd xebatê bikim. Ez nikarim wek zabitê yekîne yekê ji ingilîzan re xizmet bikim ”.

Kurdan di warê sîyasî de rewşa xwe ya bêbiryarî bidawî kir. Civata Azadî bi rêxistinkirina efserên Kurd di arteşê de serhildana serxwebûna neteweyî kir hêza xwe. Dema ku Êhsan Nûrî Paşa li Sêrtê dixebitî, ew bi vê rêxistinê re têkildar bû û di demek kurt de bû yek ji kesayetiyên herî girîng ên rêxistinê. Dema ku ew li Sêrtê wekî Karmendê arteşê dixebitî, ew serokatiya şaxê Sêrtê ya rêxistinê dike. Li ser vê yekê, ew bi meşandina nexşeya serhildanê ya rêxistina Azadî bi rêxistinkirina efserên Kurd di artêşê de, wezîfeyek pir girîng digire ser milê xwe. Dewleta Tirk bi hinceta serhildana nastûrî ya li Colemêrgê Êhsan Nûrî Paşa di 1924 an de dişîne Şernexê. Êhsan Nûrî Paşa bi pileya serleşker li Şirnexê tê wezîfedarkirin. ew vê dereceyê ji bo rêxistinkirina serhildanê bikar tîne. Ew bi Eşîrên li Şirnexê re têkilî datîne û wan ji bo serhildanê bi rêxistin dike. Êhsan Nûrî Paşa neçar e ku li ser emrê ku bi koda acîl re hat rêkirin şeva ku plan dê were cîbicîkirin biçe, elkê (bêşebab).

Rasim Bey, Tevfik Cemil, Hurşit Ertûşî û birayê Yusuf ziya Ali Riza Bey, ku di yekitiya wan de di nav zabitên komîta Azadî de bûn, serhildanê li elkê didin destpêkirin. Gulleya yekem a serhildana Şêx Sait li Elkê hat teqandin. Lêbelê, serhildan wekî ku hatibû plankirin neçû û encamên ku dixwest dernexist. Serhildana Elkê, ku em dikarin di dîroka Komarê de wekî serhildana rêxistinbûyî ya yekem bi nav bikin, di asta amadekirina rêxistina Azadî ya di arteşê de hate pêşandan. Di vê serhildanê de Ali Riza Bey hate girtin. Êhsan Nûrî Paşa, Hurşit Ertûşî, Tevfik Cemil û Rasim Bey digel 350 leşker çûn Çiyayên Kato. Piştre, Êhsan Nûrî Paşa bi rengek demkî li Çiyayê Şengal bi cih dibe. Di vê navberê de, Îngilîzan pêşniyarek pêşkêşî Êhsan Nûrî Paşa kir ku bi wan re karê leşkerî bike. Di bersiva vê pêşniyarê de, Êhsan Nûrî wiha bersivand: “Ez dixwazim ji bo azadiya gelê Kurd xebatê bikim. Ez nikarim wek zabitê yekîne yekê ji ingilîzan re xizmet bikim ”.

Rêxistna Xoybûn di sala 1927ê da li Libnanê hate damezrandin, serhldana Agiriyê organîze dike û Ihsan Nûrî Paşa weku serokê wê serhldanê diyar dike.

Di vê navberê de, serhildana Şêx Sait li bakurê Kurdistanê dest pê kir. Êhsan Nûrî Paşa jî diçe Bakur da ku beşdarî serhildanê bibe, lê serhildan tê tepisandin û ew nagîhe serhildanê. Vê carê, ew vedigere başûrê Kurdistanê û li gel Seyit Taha Nehrî li Rewandizê di mîne. Lê Êhsan Nûrî Paşa hay jê heye ku pêdivî ye beşdarî li pêşveçûna bakurê Kurdistanê bike. Li ser vê yekê, ew diçe Rojhilata Kurdistanê li nik Simko ê Şikak. Gava ku serhildana Simko tê tepisandin, ew dikeve destê hêzên Îranê û wî dibin Zencan ê. Ji vir, ew fersendê dibîne û bi dizî diçe bajarê Xoy. Ew bêhna serhildanê ji zozanên serhat digire û berê xwe dide çiyayê Agirî. Şervanên Kurd, ku piştî serhildana Şêx Sait berxwedana xwe didomînin, Çiyayê Agirî ji xwe re dikin bingeh. Naha navenda sereke ya şerê serxwebûna neteweyî bûye Çiyayê Agirî . Êhsan Nûrî Paşa diçe cihê ku pêwîste ew li wir be, û ew hem qalîteyê zêde dike û hem jî serhildanê bi rê ve dibe. Rêxistina Xoybûn di sala 1927 an de li Libnanê hate damezrandin, serhildana Agiriyê organîze dike û Êhsan Nûrî Paşa dide serokatiya wê.

Karî bingehên dewleta kurdî bi’afrînt

Serhildan rasterast bi rêvebirina çalakiyên rêxistinê yên Xoybûn û tayînkirina Êhsan Nûrî Paşa wekî “nûnerê leşkerî” teşe diguheztin. “Êhsan Nûrî, organîzatorê leşkerî yê jêhatî, bi rêxistin kirina hêzên bin emrê broyê Heskê Têli, ku wekî Îbrahîm Paşa tê nas kirin, karibû bingehên dewleta Kurdî biafirîne.” Êhsan Nûrî, ku ji aliyekê ve çalakiyên leşkerî ji nû ve saz kir, ji aliyekê din ve, bi serokwezîr, wezîr, al, artêş û rojnameya xwe re li Agiriyê rêxistinek dewleta Kurdî ava kir. Di bin serokatiya Bro Heski de saziyên cûrbecûr ên rêveberiya sivîl damezrandin. Rojnameya bi navê “Agirî” bi derfetên pirr kêm hate weşandin. Pergalek bêtêl (laserk) hatiye saz kirin. Di lûtkeya Agiriyê de ala Kurdistanê ya sê reng hat bilindkirin. Çiyayê Agirî gundê “Kurdawa” wekî paytexta Komara Kurd îlan kir. Wî parêzger û qeymeqam destnîşan kirin ku nûnertiya Hikûmeta Kurdî ya Serbixwe li Agirî û navçeyên wê bikin. serxwebûna neteweyî ya Kurd, ku tevî hemû destwerdanên dewleta Tirk pêşve diçû, di sala 1928 an de derbasî qonaxek nû bû. Dewleta Tirk xwest ku di serhildanên din yên Kurdî de ti taktîk sepandibû, li Agiriyê jî biceribîne û bi hêzên Kurd re dest bi danûstandinan kir. Meclîsa Mezin a Neteweyî ya Tirk komîsyona xwe ya “lihev anînê” şand herêmê. Di komîsyonê de 12 wekîlên ji parêzgehên Kurdan hebûn. General Êhsan Nûrî serokatiya heyeta kurd kir. “Komîsyonê soz da ku hikûmet dê efûyek giştî ji bo serhildêran ragihîne û cîhek bilind bide Êhsan Nûrî di rêvebirîya dewletê de. Di vegerê de, serhildêr dê çekên xwe deynin û xwe radestî hêzên hikûmetê bikin”. 

Erka min ya li Tirkiyê, naskirna serxwebûna kurdistanê ye

Lêbelê, Êhsan Nûrî ev pêşniyar red kir, ‘lê hûn dikarin bi naskirina mafên neteweyî yên Kurd vî şerî bisekinînin’ Wî wiha domand: “Ev der welatê min e û ji min re tiştek ne hewce ye. Baweriya min bi sozên dewleta Tirk nayê. Ez serokê leşkerî yê rêxistina Xoybûn û serfermandarê giştî yê hêzên çekdar ên Kurd im. Di vê wezîfeyê de, ez li ser fermanên Xoybûn im û ez şanaziyê bi endambûna Xoybûn dikim. Erka min a li Tirkiyê, naskirina serxwebûna Kurdistanê, û meşandina şer e heya ku yek leşkerê Tirk li xaka me mabe. Ger pêşniyarên we yên siyasî hene ku hûn dixwazin ji Xoybûn re bikin, ez dikarim pêşnîyarên we pêşkêşî Xoybûn bikim. Çênabe ku hûn sozên pera û meqamê bi mirovan re bidin, ev hewlene bê fêdene. Ji ber ku pirsgirêka ku were çareser kirin ne pirsgirêkek kesane ye, pirsgirêkek neteweyî ye.” Bi vê helwesta prensîbî, navê General Êhsan Nûrî Paşa li ser rûpelên dîrokê bi tîpên zêrîn hate nivîsandin. Dema ku dewleta tirk fêhim kir ku ew nikare serîhildana Agiriyê tapaser bike, bi tifaqên dîplomatîk dest bi çareserkirina pirsgirêkê kir. Tirkiye karî Iranê bikişîne aliyê xwe, pirsgirêkên sînorî yên bi Iranê re li aliyek hiştin. Di 1930 an de hikûmetê dest bi êrişên mezin kir. Dewletên herî mezin ên herêmê yên Yekîtiya Sovietê harîkarîya Tirkiyê kir, ku hîn xirabtir jî piştgiriyê Îranê jibo Tirkiyê hişt ku serhildan bi dawî were. Serkeftina Tirkan a Dîplomatîk bu sedem ku şoreşa Agirî têk biçe. Bi gotinek din, serhildana Agirî bi alîkariya Iran û Sovietê hate tepisandin. Bi gotinek din, tirkan bi dîplomasiyê serkeftin bi dest xistin. Leşkerên, dewleta Tirk li Agiriyê têk çû.  Di sala 930 de, General Êhsan Nûrî Paşa derbasî Iranê dibe û dest bi jiyanek bi êş û dijwar dike.

Doza Serxwebûna Kurdistanê berdewam kir

Tevî wan mercên dijwar, dozgerî û çavdêrîkirina tund a SAVAK, û her cûre îmkanên aborî û civakî, wî di seranserê jiyana xwe de, carinan bi gotarên ku dinivîsand, carinan jî bi civîn an konferansên navneteweyî re, û bi pirtûkên ku wî nivîsandine doza Serxwebûna Kurdistanê berdewam kir. Ew di encama lêdana motorsîkletê di 18-Adar-1976 de bi giranî birîndar bû. Ew hefteyek di komayê de dimîne. Fermandarê efsanewî yê gerîla, serokê mezinê Kurd General Êhsan Nûrî Paşa, di 25-ê Adara 1976-an de di 06:00 danê sibehê de şehîd bû, û li Goristana Behişt-i Zehra bi merasîmek biçûk ku komek welatparêzên Kurd beşdar bûn de, hat veşartin. Hejmara gora wî; 9 / 58.12.

Pustên heman beş