• Beşa yekemîn

Serhildana Koçgirî: hewildana gelekê ji bona netewbûyinê ye

Elîşêr efendî, di sala 1882’an de li gundê Azgar a girêdayî navçeya Umraniye’yê ya Koçgirî’yê hatiye dinê, ji eşîra Şêx Hesenan e. Xwendina xwe li Sêwazê qedand û bi mirova (xizm) xwe Zarîfe xanimê re zewicî. Zewaca Elîşêr efendî û Zarîfe xanimê di hêla hest û ramanan de li nav hevsengiyeke mukim de bûye. Di Hev armancî, bawerî û çandî de hîştiye ku tekîlîyeke malbatî a rêhevalî dinavbera wan de bihête jîyan kirin. Di heman demê de Zarîfe şêwirmendîya Elîşêr a hêla leşkerî û sîyasî jî dikir. Jiyana hevjîniyê de çi zarokê wan çênebûye.

Nivîsvanê Serokê eşîrên Koçgiriyê Mustafa paşa

Elîşêr efendî: bi fikir û ramanên xwe ên neteweperweriya Kurd, dîrokekî jîr, hafizeke xurt, ajîtatorekî “propaganda a hastiyar” ku gel dixe bin bandora xwe, bi zanebûna xwe ya kûr a dîrokî, sekina xwe a leşkerî, bîrberî (qabîliyet)ya xwe a dîplomatîk û bi hêlên xwe ên helbestvan û hozanvanî ve xwedîyê cihekî xwe ê cewaz li nav pêşeng û serokên Kurdistanê de heye. Li ser zimanê Kurdî û zaravayên wê lêkolînên wî hebûn di heman demê de pênc ziman dizanî.

Bi saya kesayetiya xwe a rewşenbîr, di dema Sultan Abdulhamîd de katibiya (nivîsvanî)ya serokê eşîrên Koçgiriyê Mustafa paşa dikir. Mustafa begê ku li qebîleya Îbo’yan dema nifûsa xwe û cihên serweriya xwe mezin dike ev yek ji çavên Sultan Abdulhamîd nareve. Ji ber wê jî erkeke veşartî dide Delî Reşîd Paşa ê walîyê Sêwazê ê niha ku sadrazamê berê bû. Li ser vê esasê Delî Reşîd Paşa bang li Mustafa beg dike were Sêwazê (1902) û rêkê de wî bi jehrê xwe kuşt. Piştî vê bûyerê li ser esasê wesiyeta Mustafa beg, kurê wî Elîşan beg derbasî şûna wî dibe. Elîşêr efendî wekî vasî’yê Elîşan beg tê erkdar kirin. Lê belê Elîşêr efendî erka xwe hîn bilindtir dike û eşîrên Koçgirî’yê li derdora Alîşan beg û birayê wî Haydar beg kom dike. Dest bi xebatên serxwebûna Kurdistanê dike.

Elîşêr beg bawerî Bi Rêwresmê Dewleta Tirk Nîne

Elîşêr beg, di sala 1914’an şerê cihanê ê yekem de ser esasê ku Kurdistana Serbixwe ava bike tevlî nava refên artêşa Rûs’an dibe. Li ser esasê li herêmên Koçgirî, Sêwaz, Meletî û Dêrsimê bi temsîlîyeta Kurdan, di bin parastina Rûs’an de rêveberiyeke Kurdistanê ava bike xebatan dimeşîne. Dema Rûs dikevin Erzîncanê digirin, Elîşêr jî bi mefrezeyek leşker ve dikeve navçeya Ovacixê û li wir rêveberiya Osmanî a Tirk belav dike şûna wê rêveberiya Kurd ava dike. Bi şoreşa cotmehê ve Rûs xwe paşve dikşînin. Elîşêr jî li wan qut dibe bi hevalên xwe ve derbasî Dêrsimê dibe. Ji ber ku wê demê Dersîm xwedî statoyek xweser bû. Piştre hikumeta Stenbolê ji wî hevalên wî ên tevlî Rûs’an bûyî re efû derdixîne û dihêlin ku vegere Koçgirî’yê. Elîşêr wekî xeta xwe a pêşengtiyê wekî pêşengên Kurd ên rewşenbîr ku navend Stenbol nekiriye li şûna Osmanîyan bi Rûsan re tevgeriyaye. Elîşêr beg tu carî baweriya xwe bi rêûresmên sîyaseta Tirk neaniye û nêzikatiya wî a li ser ummetgiriyê jî li ser esasên neteweperweriyê bûye.

Piştê Elîşêr efendî derbasî Koçgiriyê dibe, fikra rizgariya netewî bi awayekî lez xurttir belav dibe. Belavbûna Osmaniyan a piştê Mondrosê û rêgezên Wîlson de xala 12. ku dibêje di bin serweriya Tirkan de neteweyên ku ne Tirk’in re xweserî dayin û piştê wê dema Osmanî bi hevpeymana Mondrosê belav bûn fersendên mezin ji bona Kurdistana Serbixwe xuliqîbûn. Li gel belavbûna dewleta Osmanîyan Kurd jî ji bona çarenûsa xwe tayîn bikin, ketin nav lêgerînek ku van şert û mercên heyî konjonkturelî, herêmî sûd werbigirin. Li herêmên Kocgirî-Dersîm rewşenbîriya netewperestiya Kurd asteke bilind de bû û bi awayekî rêxistî bû. Elîşêr jî ji bona vê seqayê sîyasî binirxîne dikeve nav Cemîyeta Kurd Tealî a di sala 1918’an de ava bûyî. Cemîyeta Kurd Tealî di 22’ê berfanbara sala 1918’an de di bin çavdêriya komîserîya bilind a Îngîlîzan de li ser esasê xweseriya Kurdistanê bi Firkaya Hurriyet û Îtîlaf hevpeymanekî îmze (mohr) dikin. Şaxên Cemîyeta Kurd Tealî gelek navçeyên Koçgirî û Dersîmê vedibin. Elîşêr, seroktiya şaxên li Zara, Sêwas û Umraniyeyê dike û xebatên rêxistinkirinê ên xurt dike. Elîşêr, li cem belav kirina rojnameya fermî a Cemiyeta Kurd Tealî Jîn, rojnameyeke bi navê Jepin bi tena serê xwe derdixîne û propagandaya serhildana serxwebûnê li ser vê rojnameyê dike. Rojname bi makîneyeke çap kirinê a biçûk ku li Stenbolê hatiye ve dihat kirin. Raperîna Koçgiriyê ji raperîneke taxî a biçûk zêdetir tevgereke nûjen a bi pilan û pirogram û armanca wê serxwebûna Kurdistanê bû.

Gav Bi Gav Ber Bi Serhildana Koçgirî ve

Armanca Elîşêr beg û Nûrî Dersîmî ew bû ku eşîrên Dersîmê jî tevlî vê raperînê bikin û raperînê li erdnîgariyeke mezin belav bikin. Yekîtiyeke wiha di hêlên erdnîgarî û çandî de xweya dikir. Li ser esasê xebatên yekgirtina netewî hemû eşîr, malbat û komên ku ol û etnîkê wan cuda ên li herêmê dijîn re îstîşare tên kirin û hemû amadekarîyên pêwist tên temam kirin. Taybetî di vê xebata tîfaqa civakî de alîkariyên pir mezin ji aliyê Seyîd Riza ve tê kirin. Elîşêr beg di hêla bîrdozî û sîyasî de rêveberiya raperînê dike. Navbera salên 1918-1921’an de di Tirkiyê de tu serwerîyeke dewletê nemabû. Hikûmeta Stenbolê a ku serweriya xwe wenda kirî û tevgera Mistefa Kemal ku pêşeroja wê bi şerê ku Yûnanîyan re bê kirin de were diyar kirin hebû. Xeta Koçgirî û Dersîmê di her hêlê de ji bona dewleta Kurdistanê ava kirinê guncayî bû. Cemîyeta Kurd Tealî jî vê rastiyê dibîne û li ser vê esasê navenda raperînê wekî Koçgirî diyar dike. Di vê biryarêde helwesta netewperwer û biryardar a Alîşêr û pêşengên herêmê dîyarker bûye. Di destpêka sala 1920’an bi armanca ku gevizînên dîrokî vegerandina fersendê û Kurdistana Serbixwe avakirinê li Tekkeya Huseyin Abdal ku Kangal Yellîce’yê ye bi beşdarbûna eşîretên Koçgirî’yê ve civîneke girîng tê lidarxistin. Hemû kesên ku beşdarê civinê bûne sond dixwen. Sond wiha ye: ” ji bona xalên 62-64 ên hevpeymana Sevr’ê pêk bên: ava kirina Dewleta Kurdistana Serbixwe a Amed, Wan, Bidlîs, Elezîz, Dersîm û Koçgirî jî li nav de were ser xistin her kesekî çek bigre destên xwe û her kesek ji bona vê oxirê de şer bike çi ji dest were dê bike.” Di vir de xaleke girîng ku mirov li ser bisekine jî ev e: tekoşîna azadiyê a bi navê Koçgirî tê bi nav kirin, ji serhildaneke taxî zêdetir tevgereke neteweyî a armanca wê ya sîyasî Serxwebûna Kurdistanê ku bi pilan û pirogram û nûjen bû. Di encama xebatên Elîşêr û Nûrî Dersîmî de ji bona tevlîbûna Heraketa Koçgirî’yê, ji eşîretên rojavayê Dersîmê hêzeke şervan a ji hezaran kesan tê amade kirin. 24’ê Tîrmehê 1920’an de yekîneyên di bin fermandariya Elîşêr efendî de, qefîleya leşkeran a di navbera Refahiye û Kûrûçay de cebilxane dibin û tînin êxsîr digrin û dest datînin ser cebilxanê. Heman yekîne li Kemahê jî êrîşê yekineyek leşkerî dikin, çalakîyên serde girtinê yên cur be cur derdixînin û derdora xwe qoweteke ku her diçe mezin dibe ava dikin.

Elîşêr: Ji Bona Tirkan Kurdê Herî Baş Kurdê Mirî ye

Piştre hêzên Kurd li navçeya Dersîm Hozatê bi pêşengtiya Elîşêr efendî, Dr. Nûrî û Elîşan de 15’ê Mijdara 1920’an de kom dibin û ji Hikûmeta Enqerê re (bîrname)yeke ji pênc xalan pêk tê dişînin.

1. Biryara Hikûmeta Saltanata Stenbolê derheqê rêveberiya Kurdistana xweser erê kiribû Hikûmeta Mistefa Kemal dê erê bike an na.

2. Bi awayekî lez Hikûmeta Mistefa Kemal derheqê rêveberiya xweser a Kurdistanê de çi difikire ji Dersîmiyan re ragihîne.

3. Girtîyên li girtîgehên herêmên Elezîz, Meletî, Sêwas û Erzînganê bêne berdan.

4. Herêmên ku piraniya xwe Kurd lê dijîn memûrên hikumeta Tirk lê bêne kişandin

5. Yekîneyên leşkerî ên şandine herêma Koçgirî’yê yekser paşve kişandin.

Ev xwestekana bi nameyekî ve rêya Maço Axa’yê ku serokê eşîreta Abbasan dan walîyê Dersîmê Riza beg û emir kirin ku yekser bigîhine hikûmeta Enqerê. Li ser vê walî Riza beg dikeve teşqelê û heman şevê de diçe Elezîzê û rewşê radigîhine. Hikûmeta Tirk dikeve nav panîkê û bi lez û bez “şandeyeke şîretê” dişîne heremê. Ev heyet jî dibêje ev xwestekên Kurdan dê bên erêkirin lê jê re dem dixwaze. Elîşêr efendî di civînê de li beramber helwestên nerênî ên mebûsê Dersîmê Hesen Xeyrî beg, van tiştan dibêje: Axano hesin di aşikê xwe de tê helandin. Ji xanedaniya Osmaniyan gelek dewletên neteweyî derketin. Dem dema raperinên neteweyî ye. Qey Kurd xwediyê nasnameya neteweyî nînin Tirk gelekî xwedî ne? Bi destûra Xwedê, eger em jî biaqil tevbigerin emê jî bibin Dewleteke Serbixwe. Di sîyasetê de dilrehmî tune ye, bi aqil tevgerandin heye. Em ji tu kesî tiştekî nagrin wekî hemû miletan em jî mafê xwe daxwaz dikin. Tişta ku Hesen Xeyrî beg got dibe ku ji bona civakeke din rast be. Lê bi mîrategirên Îttîhat û Terakî re mirov nakeve nav heman tûrê. Ez ditirsim dawiya asîyekî wekî min û Hesen Xeyrî beg ku ji Komarê re ewqas xizmet kiriye heman tişt be. Ji bona van Kurdê herî baş, Kurdê mirî ye.”

Piştê vê axaftinê şande ji herêmê wekî ku tê qewitandin. Di 25’ê Mijdara 1920’an de bi rêya walîtîya Elezîzê ji hikûmeta Enqerê re birqe (telgraf)eke din tê şandin. Di vê telgrafa ku ji aliyê serokên eşîretên rojavayê Dersîmê ve hatiye îmze kirin de jî ev tiştan hatine nivîsîn: ” Li gorê hevpeymana Sevr’ê Kurdistana Serbixwe a Amed, Elezîz, Wan û Bidlîs jî nav de hewceye were ava kirin. Û em radgihînîn ku eger neyête ava kirin emê bi hêza çekan vê mafê bistînin.”

Lê belê Hikûmeta Enqerê bersiva vê nameyê nedayinê ve niyeta xwe eşkere dike. Hikûmet bi rêya walîtiya Elezîzê ve stratejîya hêzên Kurd mijûl kirinê pêk tîne. Hêzên Kurd jî pilanên tevgera xwe diyar dikin û van biryaran digirin:

1- Kurdistana Serbixwe wê li Dersîmê were îlan kirin.

2- Li Hozatê dê alaya Kurdistanê were bilind kirin.

3- Hêzên netewperwer ên Kurd dê li ser Erzîngan, Elezîz û Meletîyê re ber bi Sêwasê ve biçin û li Hikûmeta Enqerê daxwaza nasîna Serxwebûna Kurdistanê bikin.

Ji bona Welatê Kurdistanê Kî/Kê Erka xwe Pêk Neyîne Dê Leneta Dîrokê Li wî/wê be

Serokên bizava Koçgirîyê bi belavokekî damezrandina Hikûmeta Demkî îlan kirin.

Belavoka Hikumeta Kurdistana Demkî

Ey Kurdîno! Bi destûra Xwedê û bi qewlê pêxember , em serfirazin destpêkirina rizgariya gelê Kurd ku ji Asûriyan heya niha di bin zilmê de dinale û esasên Mûkavvata Hikûmeta Kurd ( Hikûmeta Kurd a Demkî) bi we welatiyan re radgihînîn.

Hemwelatîno!

Bi pêşketina tevgera neteweyî a li hemû Kurdistanê ve teşebûsa ji bona rizgariya teqez a hikûmeta me demeke kurt maye. Lê belê eger hemû hemwelatî alîkar nebin ev teşebûs dê pêk neyê. Her Kurdek, ji bona welatê xwe erkeke biçûk an jî mezin ve erkdar e. Kî/kê vê emrê pêk naîne dê dîrok wê/wî lenet bike. Xwedê neke, eger ev fersend ji dest me derkeve, emê li hizûra nifşên pêşerojê de sûcdar (tawanbar) bimînin. Ji ber ku ev fersenda mezin carek din nakeve destê me…

Hemwelatîno! Bi hêvîya ku em di bin alaya Hikûmeta Kurdî ya ku emê demeke nêzîk de îlan bikin de hev hembêz kirin. Ji we û ji me tevan ew hewildan û xîret tê xwestin.

Mûkavvatiya Hikûmeta Kurd

Koçgirî Rabû Herbê

Deng Gihîşte Şerqê Xerbê

Ji bona tevger serbikeve benda biharê mayin mecbûrî bû. Lê belê dujmin ji bona serhildana Kurd, berê ku rêyên Dersîmê vebin pêşbikeve, tevgereke leşkerî a xurt pêş dixîne. Di encama vê de heyva Adarê a sala 1921’an de serhildan çêdibe. Li Dersîmê hêzên leşkerî ên Kurd ku 45 hezar kesan hatibû amade kirin. Ji nav van 45 hezar kesan de ji ber şert û mercên zivistanê ên dijwar tenê 250 kes di bin fermandariya Elîşêr de çiyayên Mûnzûrê derbas dikin û digîhijin navçeya Kemahê. Şervanên Kurd dikevin navçeya Kemah û Kûrûçayê û berxwedana hêzên Tirk dişkînin. Hêzên Kurd navçeya Refahiyeyê û hin deverên Koçgirî û Dîvrigî jî digrin. Li ser vê serkeftinê Elîşêr:

Ji Serokatiya Parlemena Mezin a Milet a Enqerê re:

” Em dixwazin derveyê nevçeya Zara’yê, navçeyên Koçhîsar, Dîvrîgî, Refahiye, Kûrûçay û Kemah ku hêjmarê şênîyên xwe bi piranî Kurd in bibin navend û li van cihan walîyekî Kurd ê herêmê were erkdar kirin, memûrên dervey leşker û dadgehan dîsa karê xwe berdewam bikin.”

11 Adarê 1921 sadattan

Elîşêr

Serokê eşîra Koçgirî

Muhammed û Takî

Ji serokên eşîrên Dersîmê

Mistefa, Seîdan, Muhammed, Mûnzûr

Hikûmeta Enqerê wekî bersiva vê nameyê, artêşa navendî a di bin fermandariya Sakalli Nûreddin Paşa dixe nav tevgerê daku serhildanê têk bibe. Sakalli Nûreddin Paşa bi gotina xwe a ” me yên digotin xwe (Ermenî) xilas kirin, niha dora yên dibêjin xwe (Kurd) e.” Û dest bi qetlîaman dike. Lîwa’ya 47’an a li Behra reş ku Rûm qetil kirine jî tevlî vê tevgera leşkerî dibin. Hikûmeta Enqerê a Kemalîst gav bi gav tektîka ku dabeş kirina serhildanê pêktîne. Bi rêya mebûsên meclîsê ve hêzên eşîran re ji bona tevlî serhildanê nebin diaxivin. Êdî serhildan hêdî hêdî xilas dibe. Elîşêr ji bona ev fersenda mezin ji dest neçe gelekî hewil dide lê fêm dike ku pêşî girtina vê belavbûnê mumkîn nîne. Hikûmeta Enqerê (dervey Elîşêr û Nûrî Dersîmî) ji bona hemû serhildêran efû derdixe. Li ser vê Elîşêr efendî, hevjîna wî Zarîfe xanim, Dixtor Mûhammed Nûrî û fedaîyên Kurd ên din şer dikin û derbasê Dersîmê dibin. Piştê serhildana Koçgirîyê Elîşêr efendî, hevjîna wî û dostên wî li herêma Dersîmê bi cih dibin. Çar salan li gel Koçan’an dimînin piştre Elîşêr efendî û hevjîna wî derbasê gundê Seyîd Riza ê bi navê Agdat’ê dibin û li wir dijîn. Elîşêr efendî piştê têkçûyîna serhildana Koçgirîyê vê helbestê dinvîse:

Li Koçgirî herbê destpêkir

Deng gihîşte şerqê û xerbê

Du Artêş leşker hatin

Berxwe nedan vê derbê

Dilo yeman yeman

Çiya girtiye berf û dûman

Ji me ra bêjin şahê merdan

Ew dermanê hemû derdan

Artêşa Kurdistanê

Qehir kir ew barbaran

Emê ji bo welat bimrin

Naxwazîn Wan moxolan

Dilo yeman yeman

Çiya girtiye berf û dûman

Me ra bêjin şahê merdan

Ew dermanê hemû derdan…